เรือมหาราชของ บขส.

             บขส. ก่อตั้งเมื่อวันที่ 13 กรกฏาคม 2473 ในชื่อบริษัทเดินอากาศ จำกัด โดยเป็นผู้บุกเบิกริเริ่มการบินพาณิชย์ในประเทศไทยเป็นรายแรกและ เดินรถยนต์โดยสารสายกรุงเทพฯ-ลพบุรี, กรุงเทพฯ-ปราจีนบุรี ต่อมาสมัยสงครามโลกครั้งที่ 2 จึงได้กลายเป็นรัฐวิสาหกิจและเปลี่ยนชื่อเป็นบริษัทขนส่ง จำกัด เมื่อปี 2481 ในปี พ.ศ.2491 บขส. ได้เริ่มมีกิจการเดินเรือขึ้นอีกประเภทหนึ่ง โดยมีเรือทั้งสิ้น 48 ลำ ต่อมาในปี พ.ศ. 2500 กิจการเดินเรือ 18 สาย 4 สาขา คือ สาขาท่าเตียน สาขาปากน้ำโพ-นครสวรรค์ สาขาแปดริ้ว และสาขาอยุธยาได้รับผลกระทบอย่างหนักในการประกอบการและการบริหารงาน ด้านการเดินเรือ เนื่องจากรัฐบาลได้สร้างเขื่อนชัยนาทขึ้น ทำให้แม่น้ำเจ้าพระยาตื้นเขิน การเดินเรือไม่สะดวกรวมทั้งช่วงดังกล่าว กฎหมายให้เอกชนสามารถลงทุนต่อเรือโดยสารเดินตามลำน้ำต่าง ๆ ได้โดยเสรีเป็นผลให้เรือของบริษัทฯ ซึ่งมีอายุใช้งานมานาน และเรือเริ่มล้าสมัย ในที่สุดจำเป็น ต้องหยุดกิจการเดินเรือในแม่น้ำเจ้าพระยาก่อน และขยายไปตามสาขาต่าง ๆ

             แม้ว่าในบางสายประชาชนและผู้แทนราษฎรในสมัยนั้นขอให้เปิดทำ การเดินเรือต่ออีกโดยร้องเรียนผ่านรัฐบาล แต่บริษัทฯ ก็ไม่สามารถสนองต่อนโยบายของรัฐได้ เพราะว่าค่าใช้จ่ายในการซ่อมค่าอะไหล่สูงขึ้นและของบางอย่างหาได้ยากในท้อง ตลาด เพราะเรือมีอายุใช้งานเกินกว่า 10 ปี ขึ้นไป รวมทั้งมีเรือเอกชนที่ทันสมัยกว่าออกมาเดินรับ-ส่งผู้โดยสารด้วยกำลังที่ สูงกว่า จึงเป็นผลให้ต้องหยุดดำเนินกิจการโดยเด็ดขาด เมื่อวันที่ 1 สิงหาคม 2501 แล้วขายเรือทั้งหมด คงเหลือแต่เพียง "เรือมหาราช" เพียงลำเดียว ไว้เป็นอนุสรณ์ของบริษัทฯ ซึ่งบริษัทฯ ได้จัดให้บริการเช่าเหมาทัศนาจรนำเที่ยวในเทศกาล ทั่วไปในระยะเวลาต่อมา

             เรือมหาราชเป็นเรือโดยสารประเภทเรือกลลำน้ำ 2 ชั้น ขนาดความยาวตลอดลำ 76 ฟุต กว้างสุด 16 ฟุต 7 นิ้ว กินน้ำลึก 4 ฟุต ชั้นบนบรรทุกผู้โดยสารได้ 120 คน ชั้นล่างบรรทุกผู้โดยสารได้ 60 คน สร้างโดยบริษัทสหายสันต์ จำกัด ออกแบบโดยพระบัญชุวาที ทำพิธีลงน้ำเมื่อวันที่ 28 มกราคม 2498& หมายเลขทะเบียน กท.มหาราช 08323 ลักษณะการใช้งานของระบบเครื่องยนต์และเครื่องกำเหนิดไฟฟ้าเป็นชนิด แยกส่วนออกจากกันใช้น้ำมันดีเซล ปริมาตรความจุน้ำมัน 400 ลิตร สามารถวิ่งใช้งานได้ 12 ชั่วโมง อัตราสิ้นเปลืองชั่วโมงละ 30 ลิตร
            โครงการมอบเรือมหาราชให้กระทรวงศึกษาธิการ เนื่องในโอกาสพระราชพิธีมหามงคลเฉลิมพระชนมพรรษาของพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่ หัว 6 รอบ ในวันที่ 5 ธันวาคม 2542 เพื่อเป็นการสนองแนวพระราชดำริ มีพระราชประสงค์ให้พสกนิกรของพระองค์ได้รับการศึกษาอย่างทั่วถึง บขส. จึงถือโอกาสอันเป็นมหามงคลนี้ ร่วมกันกรมการศึกษานอกโรงเรียน กระทรวงศึกษาธิการจัดทำโครงการเรือห้องสมุดเฉลิมพระเกียรติพระบาทสมเด็จพระ เจ้าอยู่หัว เพื่อถวายเป็นราชสักการะและเป็นการกระจายโอกาสทางการศึกษา ส่งเสริมให้ประชาชนรักการอ่านเรียนรู้ตลอดชีวิต โดยพิธีส่งมอบ จัดขึ้น ณ อู่กัปตัน เชิงสะพานพระปิ่นเกล้าเขตบางกอกน้อย กรุงเทพมหานคร เมื่อวันพุธที่ 22 ธันวาคม พ.ศ.2542